Wapens weerspiegelen de geschiedenis
Hoe de kerk verdween uit Oldambt Vorig jaar heeft de nieuwe gemeente Oldambt haar wapen gekregen en een vlag aangenomen. Ze sluiten nauw aan bij die van een van de rechtsvoorgangers, te weten de gemeente Scheemda. Het wapen van Scheemda verwijst op zijn beurt via het wapen van Midwolda uiteindelijk naar dat van de naamgevende landschap Oldambt. Vooropgesteld zij het, dat op het nieuwe wapen heraldisch en esthetisch niets is aan te merken, maar op de historische en iconologische onderbouwing valt nog wel het nodige af te dingen.
Groninger Landschappen De bestuurlijke indeling van de Friese landen in terrae, landen of landschappen (enkelvoud de landschap) (1) stamt uit de Karolingische tijd (circa 800), maar over het bestuur en de rechtspraak van de Groningse Ommelanden is tot in de 13e eeuw weinig bekend. Ze behoren weliswaar tot het Duitse Rijk, maar van enig centraal gezag is er nauwelijks sprake. In de verschillende landschappen worden volksvergaderingen gehouden waar redgers en meente -dat zijn de rechters en de eigenerfde boeren- voor de rechtspraak bijeen komen. Het redgerambt gaat bij toerbeurt rond langs de verschillende rechthebbende boerderijen. Reiderland is een zelfstandig rechtsgebied dat is gelegen ten zuidwesten van de rivier de Eems die in Duitsland naar het noorden stroomt, om iets ten noorden van de huidige stad Leer met een grote boog af te buigen naar het westen en weer naar het noorden, om uiteindelijk uit te monden in de Waddenzee.
Het Premonstratenser dubbelklooster Palmar speelt in de landschap een centrale rol. Het is waarschijnlijk al rond 1204 gesticht. In 1327 wordt hier het Reiderlander- of Bellingwolder Landrecht in het Oud-Fries te boek gesteld. Hier zullen ook de volksvergaderingen zijn gehouden.
Vanaf het begin van de 13e eeuw wordt het gebied geteisterd door overstromingen die tot het begin van de 14e eeuw voortduren. Dit betekent ook het einde van het klooster (2) te Palmar. In het midden van de 15e eeuw wordt het gebied verlaten en aan de golven prijs gegeven. Het Nederlandse deel wordt dan bij het Oldambt gevoegd. Kort na 1500 zijn de laatste resten door de golven verzwolgen en krijgt de Dollard, zoals het geïnundeerde gebied heet, zijn grootste omvang. Daarna wordt de Dollard door inpoldering geleidelijk aan weer teruggedrongen. Ten westen grenzend aan Reiderland ligt de historische landschap Oldambt dat eveneens zijn eigen landrecht heeft. In de middeleeuwen is Midwolda de hoofdplaats. Hier vergaderen de ingezetenen in de kerk die tot aan het einde van de 17e eeuw op een wierde ( het Groningse woord voor terp) staat en is gelegen tussen Nieuwolda en Midwolda en die nog steeds de naam "Olkerk" draagt. In 1667 is één van de torens ingestort en in 1700 is de kerk geheel afgebroken. Volgens Pathuis zijn er in de stallen van de boerderij ter plekke nog resten van grafzerken te vinden (3).
Zegels met een kerk geen kerkelijke zegels De middeleeuwer kiest als kenteken voor zijn gemeenschap vaak een in het oog springend gebouw, een poortgebouw, kerk of stadswal; alleen of in combinatie. Zo ook in Reiderland en in het Oldambt.
Bij de uitgangspunten voor het nieuwe wapen wordt gesproken van kerkzegels. Wat hiermee bedoeld wordt is niet duidelijk. Zegels met een kerk of kerkelijke zegels? Die twee zijn niet identiek. In het Corpus Sigillorum Neerlandicorum (4) worden de zegels onderscheiden in zegels van kerkelijke personen en instellingen, -bisschoppen, wijbisschoppen en kerkelijke officialen, kapittels, wereldlijke (niet-collegiale) geestelijken en ordesgeestelijken- en van wereldlijke personen en instellingen.
Kerken komen zelden voor in kerkelijke zegels. Het merendeel van de kerkelijke zegelafbeeldingen betreft personificaties van de zegelaar en of patroonheiligen. Verder attributen van patroonheiligen, religeuze voorstellingen, objecten en enkele wapens. Van de 477 kerkelijke wapens in het Corpus Sigillorum zijn er twee met een kerk, dat is iets meer dan vier promille. Van de 86 verschillende landschappen, steden en dorpen daarentegen zijn er vijf met een kerk, dat is 58 promille (5). Uiteraard betreft dit slechts de zegels tot 1300. Ook statistisch zal op deze vergelijking wel wat zijn af te dingen, maar een factor tien is toch wel indicatief.
De zegels waaraan in het artikel gerefereerd wordt zijn blijkens hun omschriften de zegels van de Xerrae of landschappen Reiderland en Oldambt.
De kerk in het zegel van Reiderland (1276) verwijst blijkens het omschrift
* SIGILL - TERRE REY-DENSIS
duidelijk naar een wereldlijke gemeenschap. Evenzo het zegel van de landschap Oldambt met het omschrift
* SIGILLVM IN ALDAH OMBECHTE
Kerkelijke voorgangers zijn er niet, althans niet bekend. Van het klooster Palmar is geen zegel bekend. Aan Oldambt gaat geen kerkelijke gemeenschap vooraf. Er is nog een bijkomend argument. Het zegel van Oldambt vertoont grote overeenkomst met het zegel van de stad Groningen (1245). Dat kan bijna geen coïncidentie zijn. De Groningers hebben niet voor de St.Walburgs-kerk als zegelbeeld gekozen. Dat is de kerk van de prefecten geweest, de vertegenwoordigers van de bisschop van Utrecht als landsheer van Groningen. Die is in der tijd ter verdediging tegen de Noormannen gebouwd, maar kan ook beleefd worden als dwangburcht. Zij nemen de St. Maartenskerk als zegelbeeld, met als omschrift
*SIGILLVM CIVITATIS GRONIENSIS
Dat is het zegel van de 'civitas', van de burgers van Groningen (6). Dat is geen religieuze, maar een politieke keuze geweest. Philippi, die het stadszegel bespreekt in een artikel in de Groninger Volksalmanak noemt de kerk dan ook het "Symbol der Gemeindefreiheit" (7).
Sterren stralen overal Een eeuw later nemen de Oldambtsters het Groningse stadszegel als voorbeeld. Ze plaatsen de Midwolder kerk in hun zegel. Evenals het Groninger stadszegel vertoont deze kerk een gereduceerd westwerk, dat wil zeggen dat het gebouw aan de westkant maar één toren heeft, ter weerszijden ingesloten door de zijbeuken. Er is nog een overeenkomst tussen beide zegels: boven de kerken staan vijf sterretjes. Hierover is veel gespeculeerd. Philippi, in zijn artikel in de Groninger Volksalmanak vervolgt: "Und dieses Symbol der Gemeindefreiheit ist auch unter freiem Himmel dargestellt, wie die Sterne andeuten, die über ihrem Dach sichtbar werden". Sterren komen in veel Noordduitse stadszegels voor en zij kunnen "verschieden gedeutet worden doch fehlt dafür jeder Anhalt, und sie können sowohl als Unterscheidungszeichen von andern gleichen Wappenbildern, als auch als Zierrath angesehen werden" stelt Gaedechens (8). De stadsarchivaris Schuitema Meijer wil de opmerking van Philippi dan ook maar voor rekening van de auteur laten (9).
Sierksma, in zijn Prismaboek ‘De gemeentewapens van Nederland’ noemt het een geforceerde afbeelding van het sterrenbeeld De Grote Beer.
Nog enkele voorbeelden van vaderlandse bodem die de stelling van Gaedechens ondersteunen. Van het Groningse zegel zijn twee tegenzegels bekend. Het zegel uit 1283 heeft een identieke kerk maar geen sterretjes daarboven. Het andere zegel uit 1287 heeft eveneens een identieke kerk, maar nu met acht sterretjes, min of meer geplaatst 4 en 4 (10). Het aantal sterretjes, als ze er al zijn, doet er kennelijk niet toe.
De prelaten en provisoren van de vijf kapittelen te Utrecht gebruiken in 1293 een zegel met een basiliek met twee dwarsschepen, twee westelijke torens en een rondgesloten koor. De ruimte in het zegelvlak boven het kerkdak en naast de torens is opgevuld met drie sterren (ll).
Bij de verlening van het wapen van Oldambt duikt ineens de stelling op dat de vijf sterren verwijzen naar de vijf wonden van Christus. Ter ondersteuning van deze hypothese wordt in een voetnoot verwezen naar de kerkhistoricus prof. Nissen. Door de voetnoot te plaatsen bij het stukje over het wapen van Scheemda, kan de indruk worden gewekt dat de kwestie dan al aan de orde is geweest. Dat is niet het geval (12). Bovendien wordt hij onvolledig geciteerd. Zijn relativerende opmerkingen zijn weggelaten. In de aanhef: "Helaas heb ik mij met kerkelijke heraldiek nog nooit beziggehouden" en aan het einde: "Maar nogmaals: van heraldiek heb ik geen verstand. Als er kerkelijke voorgangers voor de profane zegels bewaard zijn gebleven met vijf sterren en als er een historische relatie tussen de zegelende instanties gelegd kan worden, dan lijkt me uw stelling zeker aannemelijk" (13). Die relatie kan niet gelegd worden. Er is sprake van bestuurszegels met een politieke beeldkeuze en geen religieuze, laat staan devotionele. Bovendien, deze devotie heeft zich vooral ontwikkeld in de late middeleeuwen en de zegels zijn uit de 13e eeuw. Ook hier moeten we de hypothese dan maar voor rekening van de auteur laten.
Het Oldambtster wapen In de loop van de 15e en 16e eeuw weet de stad Groningen de rechtsgang in het Oldambt meer en meer naar zich toe te trekken, wat niet zonder slag of stoot is gebeurd. In 1684 vernemen "Borgemeesteren en Raedt" van Groningen dat het landszegel van Oldambt, dat tijdens de "ongelegentheit en troubles van den jaere 1649" wordt gebruikt, nog steeds existeert. Zij geven daarop aan de drost van Oldambt de opdracht om het zegelstempel in te leveren. Hetgeen gebeurt, waarop het uiteindelijk in 1698 wordt versmolten (14). In hun strijd om de "independentie" van het Oldambt tegen de stad Groningen krijgen de Oldambtsters waarschijnlijk de behoefte aan een wapen om hun eigen identiteit te benadrukken. Hierin wordt de aloude kerk met de vijf sterren uit het zegel opgenomen, met dien verstande dat de kerk nu vier torens heeft gekregen. Er is dus een discrepantie tussen de kerk in het zegel en die in het wapen.
Heeft de Oldambtster kerk nu drie of vier torens? Aan het einde van de 17e eeuw bestaat de kerk nog. In de toren van de huidige kerk in Midwolda is een gedenksteen ingemetseld met de tekst:
"Deze toren is gebouwd in den jare 1708 ter vervanging van de vier torens, voorheen gestaan hebbende op de vier hoeken van de vervallen kruiskerk tusschen Midwolda en Nieuwolda als gemeenschappelyke tempel voor de beide gereformeerde gemeenten ..." (15).
De juiste afbeelding staat in het wapen. Dat wordt in 1994 bij archeologisch onderzoek bevestigd. In afmetingen overtreft de kerk zelfs die van de romaanse voorganger van de stadse Martinikerk (16).
De drost Gerhardt Schaffer gebruikt het wapen om zich als de vertegenwoordiger van de burgemeesters en raad van de stad Groningen in de beide Oldambten te profileren. Hij gebruikt het op de bodebus van Zuidbroek en op de borstwering van de sluis bij Termunterzijl (17). Zo kon het gebeuren dat het wapen geleidelijk aan ook dat van het Termunterzijl wordt, dat in 1819 als zodanig door de Hoge Raad van Adel wordt bevestigd. De rechtsopvolger van de oude zijlvest, het waterschap Oldambt, neemt het wapen ongewijzigd over en als dat samengevoegd wordt met enkele andere waterschappen komt de Oldambtster kerk in het wapen van Eemszijlvest. Dat waterschap is inmiddels opgeheven.
Er is nog een verschil tussen het zegel en het wapen. In het wapen van de Termunterzijlvest ontbreken de sterretjes. Die komen pas later weer tevoorschijn als bij een brief van 15 november 1893 de gemeente Midwolda om een wapen vraagt "zijnde het wapen van Oldambt, waarvan Midwolda de hoofdplaats was... voorstellende de kerk van Midwolda op eenen lossen grasgrond en vergezeld van vijf gouden sterren".
De Hoge Raad van Adel heeft geen bezwaren en het wapen wordt conform verleend (18). Met ingang van 1 januari 1990 wordt de gemeente opgeheven en samengevoegd met Scheemda en Nieuwolda tot een nieuwe gemeente Scheemda. In het nieuwe gemeentewapen wordt de aloude kerk uit het wapen van Mildwolda gesymboliseerd door een rood veld en een gouden schildhoofd met vier naar boven wijzende punten die verwijzen naar de karakteristieke vier torens. Dit wapen wordt ontworpen onder auspiciën van het Consulentschap voor de Heraldiek in de Provincie Groningen. Men hoeft de gemeentewapens van Scheemda en Oldambt maar bij elkaar te zetten om te zien dat het eerste model gestaan heeft voor het tweede. De rode veldkleur wordt veranderd in een blauwe en de attributen van de profeet Nehemia worden vervangen door drie versmalde golvende dwarsbalken. Zo staat het in het Koninklijk Besluit en niet de verfraaiing "drielingbalk" die later door de auteur in het KB op pagina 54 is aangebracht. De herinnering aan de fiere Oldambtster kerk is inmiddels zou verflauwd dat de gemeentelijke voorlichter van de nieuwe gemeente Oldambt niet weet waar de vier punten in het schildhoofd op duiden.
Samenvatting en conclusie In de Groningse landschappen neemt het kerkgebouw een prominente plaats in, bestuurlijk zowel als landschappelijk in geografische zin. Daarvan getuigen ondermeer de zegels van Reiderland en Oldambt. Zegels met kerken zijn geen kerk(elijke) zegels in de zin van religieuze personen of instellingen.
Het raadsel van de sterren in de diverse zegels met kerken, zowel in Nederland als daarbuiten, is nog steeds niet bevredigend opgelost. Na het verlies van de zelfstandigheid aan de stad Groningen na de "ongelegentheit en troubles" in het midden van de 17e eeuw en het verlies van een eigen zegel wordt aan de behoefte van een eigen identiteit gestalte gegeven door een eigen wapen. Dat wapen -en niet het zegel - geeft een natuurgetrouwe afbeelding van de Oldambtster kerk, een majestueuze Romaanse kerk met een compleet westwerk. Het wapen vererft, zonder onderbreking, via de Termunterzijlvest, het waterschap Oldambt tot in het waterschap Eemszijlvest, dat op 1 januari 2000 opgaat in het waterschap Hunze en Aa's. Van 1893 tot 1990 dient het als gemeentewapen van Midwolda, om dan via de gemeentewapens van Scheemda en de nieuwe gemeente Oldambt langzaam uit het zicht te verdwijnen.
Zoals wapens de geschiedenis weerspiegelen, zo weerspiegelt het nieuwe gemeentewapen de ontkerkelijking van Oldambt.
De gemeentevlag De vlag is ontstaan door het wapen 90° te draaien. De golvende banen zijn daarbij aangepast, de gebrekkige vlagbeschrijving niet. De punten van de broek wijzen niet naar boven en beneden, maar naar de broek- en de vluchtzijde. De sterren zijn ook meegedraaid en zijn daarmee ‘liggend’ of ‘hellend’ geworden, dat wil zeggen dat ze met twee punten naar boven wijzen. De auteur, hierop door de redactie opmerkzaam gemaakt, heeft de tekening aangepast. De afbeelding bij het artikel geeft dus niet de vlag weer die door de gemeenteraad is aangenomen, en die op de website van de gemeente is afgebeeld en inmiddels door de Hoge Raad van Adel is geregistreerd.
Meer lezen:
Noten: (1) Van Schaïk, Remi, 'Consolidatie en bloei: de periode van de dertiende en begin veertiende eeuw. Hoofdstuk IVVan Duijvendak, M.G.J., e.a. Geschiedenis van Groningen deel I Prehistorie en Middeleeuwen (Zwolle z.j. [2009]) (2) Tromp (red.) C. Groninger Kloosters (Assen/ Maastricht 1989) 54 en Bontekoe, G.A., 'Het wapen der gemeente Bellingwedde'. DNL 86 (1969) 214-215. (3) Oud hoofdarchivist bij het Rijksarchief te Groningen en kenner van de Groninger heraldiek bij uitstek.. Auteur van Groninger Gedenkwaardigheden. Teksten, wapens en huismerken van 3298/1814 (Assen/ Amsterdam 1977) Persoonlijke mededeling. (4) Corpus Sigillorum Neerlandicorum, de Nederlandsche zegels tot 1300, 's-Gravenhage 1937-1940. Hierna af te korten met CSN. (5) CSN nrs. 56 en 148 en voorts, 555, 584, 590, 603 en 611. (6) Schuitema Meijer, A.T, en W.K. van der Veen, Zegel, wapen en vlag van de stad Groningen (Groningen 1965) 14. (7) Philippi, F., 'Das alteste Groninger Stadsiegel'. Groninger Volksalmanak (1924) 2-3. (8) Gaedechens, E.F., Derfreien und Hansestadt Hamburg Wappen, Siegel, Plagge und Cocarde (1855) 10. Geciteerd naar Schuitema Meijer en Van der Veen. (9) Schuitema Meijer en Van der Veen, op cit. p.15 (10) Schuitema Meijer en Van der Veen, op. cit. afb. 2 en 3, p 16-17. (11) CSN nr. 56. (12) De Boo, J.A., 'Het wapen van de nieuwe gemeente Scheemda' DNL (1993) k.259-264. (13) Brief bij de redactie bekend v.h. Heraldisch Tijdschrift. (14) Stadsresolutien van 26 januari en 14 februari 1684 en 15 februari 1698. (15) Pathuis, als voren nr. 2665. (16) Nieuwsblad van het Noorden. 22 juni 1994. (17) Pathuis, als voren nrs. 20 en 236c. (18) KB van 22 mei 1894. nr. 47.
Algemene bronnen: (1) De oorspronkelijke tekst is van J.A. de Boo in het Heraldisch Tijdschrift, Periodiek van de afdeling Heraldiek van de Nederlandse Genealogische Vereniging. Jaargang 17, nr. 2. April/mei/juni 2011. (2) De zegelafbeeldingen zijn ontleend aan het boek van Blok, P.J., J.A. Feith e.a. Oorkondenboek van Groningen en Drente (Groningen 1896-'99), 2 dln. en zijn deels afkomstig van NGW.NL.
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorg-vuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
Hoogeveen, 17 nov. 2011. Verhaalbewerking: Harm Hillinga
|
